Қазақша кітап шығаруда табыстан гөрі энтузиазм басым

Соңғы жылдары қазақ тілінде кітаптарға сұраныс та, оны шығаратын баспалар саны да артып келеді

Алайда, бұл нарықта кітап түріндегі тауар айналымымен қатар өнім құны да жыл сайын өсуде. Баспагерлер отандық кітап шығару бизнесіне серпін беру үшін салық жүйесіне өзгерістер енгізу керек деп отыр. ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Ұлттық статистика бюросы мәліметтері бойынша, соңғы жылдары бөлшек саудадағы кітап сату көлемі біршама артқан. Мысалы, 2022 жылы кітап түріндегі тауар айналымы 26,8 млрд теңге болса, 2023 жылы 44,5 млрд теңгеге жуықтаған. Сауданың басым бөлігі Алматы және Астана қалаларына тиесілі.

Мұхиттағы тамшыдай…

Қазақстандық баспа үйлері былтыр жалпылай алғанда 70,2 млрд теңгеге қызмет көрсетсе, кітап шығару — оның тек төрттен бір бөлігін (16,7 млрд) ғана құраған. Яғни, кітап саудасының қомақты бөлігін Ресей секілді басқа елдерден келетін өнімдер құрап отыр, ал елімізге төл туындылар қажеттігі бұған дейін ең жоғарғы мемлекеттік деңгейде көтерілген.

Әрине, қазіргі күні елімізде тек қазақша кітап шығаруды мақсат тұтқан баспалар да бар. Alqa Publishing баспасының директоры Бану Дәулетбаева бір жылдың ішінде 10-нан астам кітап шығарғандарын, тағы бірнеше кітапты баспаға даярлап қойғандарын айтады. Олар түпнұсқадан қазақшаға тікелей аударылған немесе жергілікті талантты қазақ авторларының жаңа кітаптарын жариялайды. Мысалы, Қазақстан жазушылар одағының «Жас қалам — жаңа роман» жобасына қатысып, оқырмандар мен сыншылар жоғары бағалаған заманауи үш қазақ романын жарыққа шығарған. Тіпті баспа атынан өздері «Алқа» грантын тағайындап, байқауға келіп түскен жаңа шығармалар арасынан тағы үш кітап шығармақшы. Дегенмен, әзірге қазақ кітаптарын шығару барысында есептен гөрі энтузиазм басым.

«Қазақ тілінде кітап шығаруды бизнес десек те, табысты бизнес деп айта алмас едім. Бірақ «ауызды қу шөппен сүртетіндей» емес, бұрынғыға қарағанда қазақ аудиториясы өсті, кітап оқу мәдениеті де қалыптасып келеді. Осы мәдениетті қалыптастыруға үлес қосып жүрміз деп ойлаймын, сол ойдан керемет қуанып кетемін. Кітап оқуды шамамыз жеткенше насихаттап, оқырманның қажеттілігін қанағаттандыруға тырысып-бағудамыз. Кітап оқуды насихаттау, кітап оқу дегеніміз — адами капиталды дамыту. Яғни, қазақша кітап шығару қазақ тіліндегі интеллектуалдық еңбек жоғары бағалана бастағанда бизнеске айналады», — дейді Alqa Publishing директоры Бану Дәулетбаева.

Баспагердің айтуынша, «қоғамдық сананың өсіп, өзгеруі кітапқа деген сұранысты да өсіріп, өзгертеді. Сонымен қатар, мұнда тіл мәселесі де бар. Бұрын қазақ тіліне аударылған шығармалардың көпшілігі орыс тілі арқылы аударылды. Ал қазір түпнұсқадан аудару қолға алынған. Кей жағдайда тіпті әлі орысшасы шығып үлгермеген кітаптар да аударылады».

Дегенмен, «Мазмұндама» баспа үйінің жетекшісі, Гарвард университетінің түлегі Шыңғыс Мұқан Қазақстандағы жағдайды, мысалы, америкалық кітап нарығымен салыстыруға келмейді деп отыр. Оның айтуынша, АҚШ баспалары жылына 350 мың атау жаңа кітап шығарады, ал жеке тұлғалар дәстүрлі баспалардан тыс түрлі платформалар арқылы 1 млн атауға дейін кітап контентін таратады. Жалпы, әлем баспаларынан жылына 2 млн атау жаңа кітап жарық көреді. Ал қазақстандық кітаптар әлемдік нарықта, әншейін, мұхиттағы тамшыдай.

«Қазақстанда бір жылда шамамен 2500 атау кітап тіркеледі, бірақ оның барлығын да жаңа кітап деп айта алмаймыз. Мысалы, «Абай жолын» басатын баспа көп, әрқайсысы ISBN алады да, әрқайсысы қайта тіркеледі. Оған қоса 2,5 мың кітаптың жартысы — орыс тілінде. Әлем нарығында жаңа кітап саны бойынша 0,125%-ға иеміз. Тіпті 1% да емес. Жылына 20 мың атау жаңа кітап шығарғанның өзінде, 1%-ға ғана жетеді екенбіз. Кітап — нарық үшін тауар болғанымен, нан немесе қант секілді физикалық өндіріс емес, интеллектуалды өндіріс. Сондықтан шығатын кітаптың құны емес, ондағы құндылық маңызды. ҚР Ұлттық мемлекеттік кітап палатасының мәліметінше, Қазақстанда шығатын кітаптың жартысы қазақша, жартысы орысша шығады. Бірақ қазір қазақша кітаптарға деген сұраныс артып келеді», — дейді «Мазмұндама» баспа үйінің жетекшісі Шыңғыс Мұқан.

Өз кезегінде «Steppe&World» баспасының директоры Раиса Сайран Қадыр да қазақша кітаптарға сұраныс жоғары деп есептейді. Бірақ соған қарамастан, мемлекеттік тілде шығарылып жатқан кітаптар әлі де жеткіліксіз. Мысалы, баспагердің айтуынша, хоррор, детектив, ғылыми-танымдық, медицина, аспаздық тақырыбындағы, үй жабдығы мен ханымдарға, жеке адамдардың қызығушылығына арналған кітаптардың барлығы қазақ тілінде бар деуге келмейді. Көркем әдебиеттің өзінде қазақша әлі жарық көрмеген кітаптар бар. Дегенмен, бизнес, психология, технология, экономика салаларында танымал туындылар қазақшаға аударылып, жақсы таралуда.